Kolekcjonowanie dzieł sztuki oraz obiektów sztuki użytkowej jest z pewnością ciekawą opcją lokowania kapitału. Wiąże się jednak z często niedostrzeganym ryzykiem prawnym, zwłaszcza w dziedzinie prawa administracyjnego. W prezentowanym tekście – rozwijając tezy naszego raportu Skarb kolekcjonera: prawno-podatkowy przewodnik dla koneserów sztuk pięknych, sztuki użytkowej i historycznej motoryzacji – przybliżamy pojęcia, jakimi polskie prawo posługuje się do uregulowania tej materii.

Dzieła sztuki, kolekcje, muzea – obraz w prawnych ramach

Wbrew powszechnie akceptowanemu postulatowi terminologia prawna odbiega – i to nierzadko istotnie – od siatki pojęciowej używanej przez specjalistów danej dziedziny. Jak się wydaje nie inaczej przedstawia się sytuacja na styku prawa i historii sztuki, czy może ściślej – żargonu środowiska kolekcjonerskiego. Co więcej, odmienne pozostaje użycie niektórych pojęć w przepisach należących do różnych gałęzi prawa (prawa ochrony dóbr kultury, prawa podatkowego).

Na blogu Lexplorers poruszaliśmy już tematykę obrotu dziełami sztuki i innymi rzeczami o podobnym charakterze (na tle tezauryzacji majątku przez fundację rodzinną: https://lexplorers.pl/abakanowicz-w-fundacji-rodzinnej-opodatkowanie-obrotu-dzielami-sztuki-vat/ oraz rozliczenia PIT w związku z aktywnością na portalach aukcyjnych: https://lexplorers.pl/czy-prywatny-kolekcjoner-zaplaci-pit/).

Tym razem chcielibyśmy natomiast przyjrzeć się zawartym w przepisach prawa definicjom pojęć dotyczących kolekcjonerstwa, które mogą prowadzić do interpretacyjnych nieporozumień, a w konsekwencji – nieprawidłowego stosowania przepisów.

VAT-marża: dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie, antyki

Wiele definicji legalnych z zakresu kolekcjonerstwa zawiera ustawa o VAT. Ma to związek z objęciem niektórych kategorii towarów odrębnym systemem rozliczenia podatku od towarów i usług, określanym jako „VAT-marża”.

Przypomnijmy: w systemie tym sprzedawca ma obowiązek rozliczyć i odprowadzić od marży (różnicy pomiędzy kwotą należności, jaką ma zapłacić nabywca towarów lub usług, a ceną nabycia pomniejszoną o kwotę podatku). Zasadnicza stawka od sprzedaży dzieł sztuki objętych rozliczeniem „VAT-marża” wynosi 23%. Jeśli jednak sprzedawca nabył dzieło sztuki od twórcy lub jego spadkobierców, stosuje się stawkę 8%.

Definicję dzieł sztuki, przedmiotów kolekcjonerskich i antyków – na potrzeby mechanizmu „VAT-marża” – zawiera art. 120 ustawy o VAT, która odsyła do kodów Nomenklatury Scalonej:

„1) przez dzieła sztuki rozumie się:

a) obrazy, kolaże i podobne płyty dekoracyjne, rysunki i pastele, wykonane w całości przez artystę, z wyłączeniem planów i rysunków do celów architektonicznych, inżynieryjnych, przemysłowych, komercyjnych, topograficznych lub podobnych, ręcznie zdobionych produktów rzemiosła artystycznego, tkanin malowanych dla scenografii teatralnej, do wystroju pracowni artystycznych lub im podobnych zastosowań (CN 9701),

b) oryginalne sztychy, druki i litografie, sporządzone w ograniczonej liczbie egzemplarzy, czarno-białe lub kolorowe, złożone z jednego lub kilku arkuszy, w całości wykonane przez artystę, niezależnie od zastosowanego przez niego procesu lub materiału, z wyłączeniem wszelkich procesów mechanicznych lub fotomechanicznych (CN 9702),

c) oryginalne rzeźby oraz posągi z dowolnego materiału, pod warunkiem że zostały one wykonane w całości przez artystę; odlewy rzeźby, których liczba jest ograniczona do 8 egzemplarzy, a wykonanie było nadzorowane przez artystę lub jego spadkobierców (CN 9703),

d) gobeliny (CN 5805 00 00) oraz tkaniny ścienne (CN 6304) wykonane ręcznie na podstawie oryginalnych wzorów dostarczonych przez artystę, pod warunkiem że ich liczba jest ograniczona do 8 egzemplarzy,

e) fotografie wykonane przez artystę, opublikowane przez niego lub pod jego nadzorem, podpisane i ponumerowane, ograniczone do 30 egzemplarzy we wszystkich rozmiarach oraz oprawach;

2) przez przedmioty kolekcjonerskie rozumie się:

a) znaczki pocztowe lub skarbowe, stemple pocztowe, koperty pierwszego obiegu, ostemplowane materiały piśmienne i im podobne, ofrankowane, a jeżeli nieofrankowane, to uznane za nieważne i nieprzeznaczone do użytku jako ważne środki płatnicze (CN 9704 00 00),

b) kolekcje oraz przedmioty kolekcjonerskie o wartości zoologicznej, botanicznej, mineralogicznej, anatomicznej, historycznej, archeologicznej, paleontologicznej, etnograficznej lub numizmatycznej (CN 9705), a także przedmioty kolekcjonerskie, o których mowa w art. 43 ust. 1 pkt 7 (dotyczy to monet będących przedmiotami kolekcjonerskimi, za które uważa się monety ze złota, srebra lub innego metalu oraz banknoty, które nie są zwykle używane jako prawny środek płatniczy lub które mają wartość numizmatyczną);

3) przez antyki rozumie się przedmioty, inne niż wymienione w pkt 1 i 2, których wiek przekracza 100 lat (CN 9706)”.

Zabytki ruchome

Definicje te należy oddzielić od wprowadzonego przez art. 3 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2024 r. poz. 1292), dalej: u.o.z., pojęcia „zabytków ruchomych”. I tak zabytki ruchome to rzeczy ruchome, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Choć o tym, czy dana ruchomość będzie zabytkiem, decydują jej cechy, z praktycznego punktu widzenia istotny jest fakt objęcia zabytku ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków w drodze decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków. Wpis ten następuje zasadniczo na wniosek właściciela zabytku, a w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granicę albo wywiezienia za granicę zabytku o wyjątkowej wartości historycznej, artystycznej lub naukowej – także z urzędu (art. 10 ust. 1 i 2 u.o.z.).

Zbiory prywatnych muzeów, czyli muzealia

Obraz, jaki wyłania się z analizy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawy o VAT, okazuje się jednak daleko bardziej złożony. Aby bowiem zrozumieć status prawny zbiorów muzeów prywatnych, należy sięgnąć także do ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz.U. z 2022 r. poz. 385). Zgodnie z zawartą w niej definicją muzealiami są rzeczy ruchome i nieruchomości stanowiące własność muzeum i wpisane do inwentarza muzealiów. Muzealia stanowią dobro narodowe (art. 21 ust. 1 ustawy o muzeach). Z kolei
w przypadku muzeum nieposiadającego osobowości prawnej, muzealiami są rzeczy ruchome i nieruchomości stanowiące własność podmiotu, który utworzył muzeum, oraz wpisane do inwentarza muzealiów (art. 21 ust. 1a ustawy o muzeach).

Wynika stąd, że – inaczej niż w przypadku „zabytków ruchomych” – kryterium ich wydzielenia pozostaje formalne: o statusie rozstrzyga wpis danego obiektu do inwentarza muzealiów. Dotyczy to zarówno muzeów, których organizatorami są podmioty publicznoprawne, jak i muzeów prywatnych.

Artefakty w muzeach – dzieła sztuki czy zabytki archeologiczne?

W kontekście prawnej i pozaprawnej siatki terminologicznej dotyczącej przedmiotów, które mogą znaleźć się w prywatnych kolekcjach, warto wspomnieć o pojęciu „artefaktu”. Obecnie pojęcia tego nadużywa się, zapewne pod wpływem nieświadomej recepcji terminologii anglosaskiej; dość powiedzieć, że pojawia się ono jako synonim dzieła sztuki nawet w statutach prestiżowych muzeów utworzonych przez podmioty publicznoprawne. „Artefakt” nie jest jednak – wyjąwszy nieliczne umowy międzynarodowe – pojęciem języka prawnego. Wywodzi się ono ze słownika archeologii, w którym oznacza przedmiot wykonany lub zmodyfikowany przez człowieka, odkryty w wyniku badań archeologicznych.

Tak rozumianemu „artefaktowi” najbliżej jest zatem do zdefiniowanego w art. 3 pkt 4 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami „zabytkowi archeologicznemu”: zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem.

Nie należy zatem utożsamiać, zwłaszcza w dokumentach o znaczeniu prawnym (statuty, regulaminy muzeów) „artefaktów” z muzealiami, a tym bardziej – mimo wyraźnej etymologii (łac. ars + facere) – z „dziełami sztuki”. Może to skutkować ich błędną interpretacją przez organy opieki nad zabytkami, co w skrajnych przypadkach doprowadzi do sporów prawnych i merytorycznych.

„Skarb kolekcjonera” GWW – niezbędnik konesera dzieł sztuki

Kolekcjonowanie dzieł sztuki oraz obiektów sztuki użytkowej jest z pewnością ciekawą opcją lokowania kapitału. Wiąże się jednak z często niedostrzeganym ryzykiem prawnym – zwłaszcza w dziedzinie prawa administracyjnego.

Wychodząc naprzeciw Państwa oczekiwaniom, eksperci kancelarii GWW przygotowali prawno-podatkowy przewodnik adresowany do środowiska kolekcjonerskiego, który można pobrać tutaj: link.

Więcej na temat naszych usług – nie tylko w zakresie wsparcia prawnego obrotu dziełami sztuki – znajdą Państwo na naszej stronie internetowej: www.gww.pl.