Dama z gronostajem na zagranicznych wakacjach, czyli kwestie prawne dotyczące wywozu dzieł sztuki za granicę

Stały lub czasowy wywóz zabytku, dobra kultury lub dzieła sztuki za granicę w niektórych przypadkach wymaga uzyskania specjalnego pozwolenia. Jego brak przy wywozie może pociągać za sobą odpowiedzialność karną.

Zabytek, dzieło sztuki, dobro kultury

Ochrona prawna zabytków w Polsce opiera się na przepisach ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Ustawa definiuje zabytek szeroko, jako obiekt będący dziełem człowieka lub związany z jego działalnością i stanowiący świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, którego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Do kategorii zabytku zalicza się zatem wszelkiego rodzaju przedmioty o walorze historycznym. Przykładowo dzieła malarstwa, grafiki, rzeźby, obiekty archeologiczne, elementy architektoniczne, fotografie i inne dzieła sztuki.

Ustawa wprowadza różne formy ochrony zabytków. Są nimi m.in.:

• wpis do rejestru zabytków;

• wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa;

• uznanie za pomnik historii.

W przypadku objęcia danego zabytku specjalną ochroną w ramach jednej z wymienionych w ustawie form, wywóz i obrót zabytkiem są znacząco ograniczone – zwłaszcza w kontekście wywozu stałego. Pozwolenie łatwiej uzyskać na wyjazd czasowy – np. na wystawę w zagranicznym muzeum.

Zabytki, dzieła sztuki i dobra kultury, także gdy nie podlegają ochronie w ramach ustawowych rejestrów, są objęte regulacjami ograniczającymi władztwo właściciela. Ograniczenia zależą od wieku i wartości zabytku.

W przypadku większości kategorii zabytków granica wieku ustalona jest na poziomie 50, 100 lub 150 lat. Natomiast próg wartości waha się w przedziale od kilku do kilkudziesięciu tysięcy złotych. Przykładowo przy wywozie dzieła malarstwa wykonanego dowolną techniką, zezwolenie na wywóz jest wymagane jeżeli ma ono więcej niż 50 lat i jednocześnie jego wartość przekracza 40 tys. zł. Jeśli dzieło spełnia tylko jeden z wymogów, zezwolenie nie jest wymagane.

Jak uzyskać pozwolenie na wywóz?

Jednorazowe pozwolenie na wywóz stały za granicę wydaje Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wniosek w tej sprawie należy złożyć za pośrednictwem wojewódzkiego konserwatora zabytków. Powinien on zawierać dane dotyczące wnioskodawcy i zabytku oraz uzasadnienie wywozu. Szczegółowe wymogi oraz wzór pozwolenia określa Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sprawie wywozu zabytków za granicę.

Przed rozpatrzeniem wniosku wojewódzki konserwator zabytków albo dyrektor Biblioteki Narodowej dokonuje oględzin zabytku. Dopiero po dokonaniu oględzin wniosek jest przesyłany wraz z odpowiednim protokołem oględzin do Ministra Kultury, który następnie wydaje decyzję. Ustawa przewiduje możliwość odmówienia wydania zgody na wywóz, w przypadku gdy zabytek posiada szczególną wartość dla dziedzictwa kulturowego. Jeżeli pozwolenie zostało wydane, jest ono ważne 12 miesięcy od dnia wydania.

Kontrola graniczna lub celna – o czym należy pamiętać?

W niektórych przypadkach trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy dane dzieło sztuki wymaga pozwolenia na stały lub czasowy wywóz za granicę. Podczas kontroli granicznej funkcjonariusz Służby Celnej lub Straży Granicznej jest zobowiązany dokonać oceny wywożonego zabytku. Powinien on ustalić, czy wiek i wartość zabytku kwalifikują go do uzyskania pozwolenia. W przypadku wątpliwości może on zażądać okazania odpowiednich dokumentów dokumentujących wartość dzieła, a także umożliwiających jego identyfikację.

Dlatego też należy zadbać o odpowiednie dokumenty przed podróżą. Zgodnie z ustawą takim dokumentem może być:

• ocena wskazująca czas powstania zabytku wykonana przez wyspecjalizowaną instytucję kultury lub zajmujący się tym profesjonalnie podmiot gospodarczy;

• wycena zabytku;

• faktura zawierająca dane umożliwiające identyfikację przedmiotu, potwierdzenie wwozu zabytku na terytorium Polski;

• pozwolenie na wywóz z terytorium innego państwa.

Odpowiedzialność karna za nielegalny wywóz

Ustawodawca przewidział sankcję karną za wywóz zabytku bez wymaganego pozwolenia. Mowa o karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Ponadto sąd może orzec przepadek zabytku, nawet w przypadku, gdy zabytek nie jest własnością sprawcy.

Restytucja Narodowych Dóbr Kultury

W kontekście ochrony dzieł sztuki należy jeszcze wspomnieć pokrótce o ustawie o restytucji narodowych dóbr kultury. Może mieć ona bowiem zastosowanie w przypadku bezprawnego  wywozu dzieła sztuki za granicę. Ustawa, wprowadzona do polskiego porządku prawnego w 2017 roku, implementuje unijną dyrektywę 2014/60/UE w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium państwa członkowskiego. Jej głównym celem jest wdrożenie szybkiego i efektywnego systemu odzyskiwania utraconych przez Polskę dóbr kultury oraz lepsze zabezpieczenie dziedzictwa kulturowego przed kradzieżą i bezprawnym wywozem. Ustawa przewiduje w tym celu szereg rozwiązań. M.in. reguluje podstawowe mechanizmy postępowania w sprawach restytucji dóbr kultury z udziałem państw trzecich, inicjowane na podstawie prawa międzynarodowego. Ponadto ustawa wprowadza przepisy ograniczające skutki prawne przestępstw przeciwko zbiorom publicznym, eliminujące możliwość zasiedzenia lub nabycia ich w dobrej wierze przez osobę trzecią, a także szereg przepisów karnych, dotyczących działań polegających na utrudnianiu postępowania o zwrot narodowego dobra kultury.

Co się odwlecze, to nie uciecze

Najważniejszą rzeczą przy wywozie dzieła sztuki za granicę jest świadomość konieczności posiadania odpowiedniego pozwolenia albo, jeżeli pozwolenie nie jest wymagane, odpowiednich dokumentów potwierdzających ten fakt. Próba nielegalnego wywozu dzieła sztuki jest karalna, a skutecznie wywieziony obiekt i tak może podlegać restytucji z zagranicy do Polski. Zagraniczne wczasy dzieła sztuki trzeba zatem zaplanować z odpowiednią rezerwą czasową.

Tomasz Piejak, aplikant adwokacki, Wojciech Jaranowski, praktyka doradztwa dla klientów indywidualnych w GWW