Na pierwszy rzut oka pojęcia „majątku” i „mienia” wydają się tożsame. Lektura ustawy o fundacji rodzinnej wskazuje jednak, że ustawodawca, wprowadzając rozróżnienie osadzone w prawie cywilnym, mógł nie zachować pełnej konsekwencji terminologicznej. Sytuacja ta nie pozostaje bez wpływu na funkcjonowanie fundacji rodzinnych, w szczególności na wypełnianie obowiązków ciążących na ich fundatorach, a następnie – zarządach.

Spis mienia fundacji rodzinnej – co należy w nim ująć?

Jednym z kluczowych obowiązków fundatora fundacji rodzinnej jest sporządzenie spisu jej mienia. Jak stanowi art. 27 ust. 1 ustawy z 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz.U. z 2023 r., poz. 326), w spisie mienia zamieszcza się „prawa majątkowe wniesione przez fundatora albo osoby inne niż fundator do fundacji rodzinnej, ze wskazaniem osoby wnoszącej mienie oraz z określeniem rodzaju i wartości każdego z wniesionych składników mienia, w wysokości określonej według stanu i cen z chwili ich wniesienia oraz ich wartości podatkowej”.

Zrozumienie, czym na gruncie ustawy o fundacji rodzinnej jest owo „mienie” i jak kształtuje się relacja tego pojęcia do instytucji znanej z Kodeksu cywilnego, warunkuje zatem prawidłowe sporządzenie spisu mienia fundacji rodzinnej. Przyjrzyjmy się jeszcze bliżej więc kontekstowi zagadnienia – pod rządem Kodeksu cywilnego i ustawy o fundacji rodzinnej.

Teoria w służbie praktyki – definicje mienia oraz majątku w Kodeksie cywilnym

Pojęcie mienia zostało określone w art. 44 Kodeksu cywilnego jako „własność i inne prawa majątkowe”. Jest to tym samym ogół aktywów danego podmiotu, co oznacza, że Kodeks wyłącza z „mienia” wszelkie pasywa. Oprócz własności prawami majątkowymi będącymi składnikami mienia mogą być zatem użytkowanie wieczyste, inne ograniczone prawa rzeczowe czy obligacyjne prawa majątkowe.

W przypadku majątku wyróżnia się z kolei szersze i węższe znaczenie tego pojęcia. W szerszym sensie majątek oznacza ogół praw i obowiązków majątkowych podmiotu prawa, w węższym zaś – tylko aktywa, czyli prawa majątkowe danego podmiotu. Nietrudno zauważyć, że przy węższym rozumieniu wolno posługiwać się zamiennie pojęciami „majątku” i „mienia” w reżimie Kodeksu cywilnego.

Czy tak samo będzie jednak w przypadku mienia i majątku na gruncie ustawy o fundacji rodzinnej?

Ustawa o fundacji rodzinnej – majątek i mienie

W ustawie o fundacji rodzinnej nie znajdziemy sformułowanej wprost definicji majątku fundacji rodzinnej. Dla potrzeb wykładni możemy wszakże posłużyć się uzasadnieniem rządowego projektu ustawy. Czytamy w nim, że przez „majątek fundacji rodzinnej” należy rozumieć tylko aktywa tej fundacji, czyli właśnie „mienie” w rozumieniu Kodeksu cywilnego.

Jak się jednak wydaje, na gruncie ustawy o fundacji rodzinnej inaczej niż w klasycznej cywilistyce należy podejść do interpretacji samego pojęcia „mienia”. Zgodnie bowiem z art. 19 ust. 1 ustawy o fundacji rodzinnej ilekroć jest w niej mowa o wartości mienia wniesionego do fundacji rodzinnej albo mienia fundacji rodzinnej, rozumie się przez to wartość rynkową składników wniesionego mienia w innej postaci niż środki pieniężne, ustaloną na dzień wniesienia mienia. Przypomnijmy tutaj, że zgodnie z art. 27 ust. 1 ustawy o fundacji rodzinnej to właśnie prawa majątkowe (wniesione przez fundatora albo osoby inne niż fundator do fundacji rodzinnej) zamieszcza się w spisie mienia.

Ścisłe podążanie za wykładnią językową prowadziłoby więc do wniosku, że w intencji ustawodawcy mieniem byłyby jedynie te składniki majątku fundacji rodzinnej, które fundator lub inne osoby wnoszą bezpośrednio do fundacji rodzinnej – poza zakresem tego pojęcia znajdowałyby się zaś prawa majątkowe czy też środki pieniężne nabywane przez fundację samodzielnie.

Spis mienia fundacji rodzinnych – praktyczne konsekwencje

Bezpośrednim skutkiem rozróżnienia, zgodnie z którym mienie stanowi jedynie pewną, bardzo konkretną część ogółu majątku fundacji, będzie kształt sporządzanego przez fundację spisu mienia. Oznacza to, że w spisie mienia fundacji rodzinnej należy uwzględnić tylko majątek wnoszony przez fundatora lub inne osoby „z zewnątrz”.

Istotnie, przyjęcie takiego stanowiska ułatwia zarządzanie fundacją rodzinną. Posłużmy się przykładem: jeśli fundacja samodzielnie kupi akcje lub udziały, to takie prawa majątkowe nie znajdą odzwierciedlenia w spisie mienia, dotyczy on bowiem jedynie wniesionych praw majątkowych. Oczywiście, wynika stąd również, że wartość takich składników majątkowych nie musi być na bieżąco aktualizowana (co byłoby znaczącym utrudnieniem w obliczu codziennie zmieniających się wycen akcji czy obligacji).

Należy jednak pamiętać, że zasadniczo mienie wniesione przez fundatora lub osoby trzecie do fundacji zawsze znajdzie odzwierciedlenie w spisie mienia – nawet jeśli składniki mienia zostaną zbyte, ulegną zniszczeniu lub zużyciu. Paradoksalnie może zatem dojść do sytuacji, w których na bieżąco obejmowany przez fundację majątek, np. przez zakup obligacji, nigdy nie znajdzie odzwierciedlenia w spisie mienia, dawno zaś sprzedana nieruchomość, wniesiona zaraz po założeniu fundacji, nie będzie z niego usunięta.

Paradoks racjonalnego ustawodawcy – brak precyzji w ustawie o fundacjach rodzinnych

Możliwe jednak, że wyżej wskazane zawiłości terminologiczne na tle pojęć mienia i majątku fundacji rodzinnej są tylko efektem zwykłej niekonsekwencji ustawodawcy. Wbrew kategorycznemu brzmieniu art. 27 ust. 1 pojęcia „mienia” i „majątku” są dalej używane zamiennie, jakby intuicyjnie. Przykładowo, w rozdziale 3 ustawy o fundacji rodzinnej zatytułowanym „Majątek fundacji rodzinnej” znajdziemy tylko przepisy odnoszące się do „mienia” i zasad jego wnoszenia. Podobnie w art. 103 ustawy o fundacji rodzinnej, który jak wskazuje ustawodawca, miał dotyczyć „zasad podziału mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej”, przedmiotem regulacji stała się całość majątku fundacji. Gdyby bowiem założyć, że zamiar ustawodawcy był inny, ustawa nie regulowałaby zasad podziału majątku, nieznajdującego się w spisie mienia po rozwiązaniu fundacji – a to, w świetle zasady tzw. racjonalnego ustawodawcy, jest niemożliwe do przyjęcia.

Wartym podniesienia postulatem byłoby zatem wypracowanie bardziej precyzyjnych definicji „mienia” i „majątku”, nawet na potrzeby samej ustawy o fundacji rodzinnej. Nie da się jednak zaprzeczyć, że ustawodawca zastosowaną stylizacją przepisów dokonuje wyraźnego rozróżnienia tych pojęć. Choć możemy dopatrywać się w języku ustawy elementów niezamierzonego paradoksu, to właśnie tak zredagowane przepisy w bezpośredni sposób wpływają na kształt sporządzanych przez fundacje spisów mienia.