W wyroku z dnia 5 czerwca 2018 roku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wziął pod lupę zakres definicji „współmałżonka”, występującej w unijnym prawodawstwie. Kwestia ta pojawiła się na tle możliwości przyznania prawa pobytu współmałżonkowi tej samej płci, niebędącemu obywatelem Unii, w jednym z państw członkowskich UE. Wyrok TSUE w tej sprawie zelektryzował opinię publiczną.

Jak to wszystko się zaczęło?

Relu A. Coman, posiadający podwójne obywatelstwo – rumuńskie i amerykańskie oraz Robert C. Hamilton będący obywatelem amerykańskim, poznali się w czerwcu 2002 r. w Nowym Jorku. Przez 4 lata razem mieszkali w NYC. Następnie Relu A. Coman  postanowił, że  z uwagi na posadę asystenta w Parlamencie Europejskim przeprowadzi się do Brukseli, podczas gdy jego partner Robert C. Hamilton pozostanie w Nowym Jorku. Na początku listopada 2010 r. w Brukseli, Robert i Relu postanowili formalnie przypieczętować łączącą ich relację i zawarli związek małżeński.

Relu zakończył pracę w Parlamencie Europejskim i w grudniu 2012 r. zwrócił się do Generalnego Inspektoratu ds. Emigracji w Rumunii (dalej „Inspektorat”) o informacje dotyczącą procedury i warunków uzyskania przez Roberta (niebędącego obywatelem Unii) prawa legalnego pobytu w Rumunii przez okres powyżej trzech miesięcy, w charakterze członka rodziny Relu.

Odpowiedź Inspektoratu była jednoznaczna – Robertowi przysługuje jedynie prawo pobytu przez trzy miesiące. Zgodnie z prawem obowiązującym w Rumunii za małżeństwo uznaje się jedynie związek osób różnej płci. Co za tym idzie, nie ma możliwości przedłużenia prawa pobytu czasowego Roberta w Rumunii.

Wątpliwości sądu

W związku z otrzymaną odpowiedzią od Inspektoratu, Małżonkowie postanowili powierzyć rozstrzygnięcie ich sprawy sądowi.W październiku 2013 roku wnieśli skargę do sądu o stwierdzenie istnienia dyskryminacji ze względu na orientację seksualną w odniesieniu do wykonywania prawa do swobodnego przemieszczania się na terytorium Unii Europejskiej. Wnieśli jednocześnie o zobowiązanie Inspektoratu do zaprzestania tej dyskryminacji oraz zasądzenia zadośćuczynienia za doznaną przez nich krzywdę.

Sąd w Bukareszcie nie rozwiązał problemu i zwrócił się z zapytaniem do Trybunału Konstytucyjnego w Rumunii, który następnie zwrócił się z następującymi wątpliwościami do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej:

1. Czy określenie „współmałżonek” zawarte w dyrektywie 2004/38/WE w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium Państw Członkowskich w związku z przepisami Karty Praw Podstawowych, obejmuje „współmałżonka” tej samej płci, pochodzącego z państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej, z którym obywatel Unii Europejskiej zawarł legalne małżeństwo na podstawie przepisów prawa państwa członkowskiego innego niż przyjmujące państwo członkowskie?

2. Czy w myśl przepisów dyrektywy 2004/38/WE oraz Karty Praw Podstawowych wymagane jest, aby przyjmujące państwo członkowskie przyznało prawo pobytu na swoim terytorium na okres przekraczający trzy miesiące mającemu tę samą płeć „współmałżonkowi” obywatela Unii?

Rozprawa w TSUE zakończyła się wyrokiem, który wprowadził autonomiczną i jednolitą interpretację pojęcia „współmałżonka”, znajdującego się w dyrektywie 2004/38, dotyczącej prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium Państw Członkowskich.

Współmałżonek – również parter tej samej płci

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w przedmiotowej sprawie orzekł, że:

1. 21 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej stanowi barierę ochronną przed tym, aby odmówić prawa pobytu osobie niebędącej obywatelem UE z uwagi na fakt, że prawo państwa członkowskiego, do którego chce przyjechać nie przewiduje małżeństwa osób tej samej płci. Zatem prawo pobytu przez okres przekraczający trzy miesiące na terytorium państwa członkowskiego przysługuje partnerowi osoby pozostającej w związku małżeńskim z obywatelem UE zawartym zgodnie z prawem innego państwa członkowskiego;
2. zawarte w dyrektywie pojęcie „współmałżonka” oznacza osobę związaną z inną osobą związkiem małżeńskim. Trybunał uznał, że w rozumieniu dyrektywy 2004/38 pojęcie to jest neutralne pod względem płci i obejmuje zarówno małżonka obywatela Unii posiadającego odmienną jak i tę samą płeć;
3. prawo krajowe nie może stawiać przeszkody w uznaniu – wyłącznie do celów przyznania prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego – małżeństwa homoseksualnego zawartego przez ubiegającego się o pobyt z obywatelem UE .

Trybunał Sprawiedliwości w zakresie pojęcia „członka rodziny” znajdującego się w dyrektywie 2004/38 odsyła do przepisów krajowych państwa członkowskiego, do którego obywatel ten zamierza się udać. Jednakże Trybunał nie zastosował analogicznego podejścia w stosunku do pojęcia „współmałżonka”, które jego zdaniem w ujęciu ww. dyrektywy powinno być przedmiotem autonomicznej i jednolitej wykładni, z pominięciem przepisów prawa krajowego.

Zdaniem Trybunału, ze wspomnianej dyrektywy wynika, iż państwo członkowskie nie może powoływać się na swoje prawo krajowe, by odmówić uznania  – wyłącznie do celów przyznania prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego – jednopłciowego małżeństwa zawartego przez ubiegającego się z obywatelem UE w innym państwie członkowskim.

Pozostawienie swobody państwom członkowskim na udzielenie lub odmowę udzielenia zgody na pobyt na ich terytorium współmałżonka obywatela Unii tej samej płci, miałoby ten skutek, że swoboda przemieszczenia się obywateli Unii różniłaby się w poszczególnych państwach członkowskich w zależności od przepisów prawa krajowego dotyczących możliwości zawierania małżeństw jednopłciowych.

Trybunał rozpatrując zagadnienie nie podejmował tematyki legalizacji małżeństwa zawartego przez osoby tej samej płci, ale swobody przemieszczania się obywateli Unii. Państwa członkowskie mają prawo decydowania czy chcą zalegalizować małżeństwa homoseksualne w swoim prawie krajowym. Trybunał orzekł jedynie, że sytuacja, która jest regulowana przepisami należącymi a priori do kompetencji państw członkowskich, może pozostawać „w swoistym stosunku ze swobodą przemieszczania się obywatela Unii, która to swoboda – aby nie doszło do jej naruszenia – stoi na przeszkodzie temu, by rzeczonym obywatelom państw trzecich można było odmówić prawa wjazdu i pobytu na terytorium państwa członkowskiego, w którym przebywa dany obywatel Unii”.

Podsumowanie

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej podkreślił w wyroku, że regulacja pojęcia „współmałżonka” w żaden sposób nie zobowiązuje państw członkowskich do wprowadzenia w swoim porządku prawnym instytucji małżeństw tej samej płci. Trybunał orzekł jednolitą wykładnię „współmałżonka” jedynie w przedmiocie dyrektywy 2004/38.

Niemniej wyrok od momentu publikacji elektryzuje opinię społeczną na Starym Kontynencie. Orzeczenie to może mieć bowiem istotne znaczenie dla interpretacji w przyszłości innych aktów prawa unijnego wszędzie tam, gdzie w grę wchodzą podstawowe swobody wspólnego rynku UE.

Tymczasem należy przyjąć, iż małżonkowi niezależnie od płci przysługuje prawo pobytu na okres przekraczający trzy miesiące w państwie członkowskim UE, którego przynależność państwową posiada jego współmałżonek.

Autorką artykułu jest Katarzyna Adamin, prawnik w GWW.