W jednym z poprzednich wpisów omawialiśmy ścieżki prowadzące do uzyskania obywatelstwa polskiego. Tym razem warto postawić pytanie o zalety polskiego paszportu, albo szerzej – co w praktyce oznacza jego posiadanie? Jakie prawa i obowiązki wiążą się z obywatelstwem? Odpowiedź nie jest jednoznaczna, bo bycie obywatelem to zarówno katalog przywilejów, jak i powinności – od udziału w życiu politycznym przez kwestie własnościowe aż po podatki czy obowiązek służby wojskowej. Przyjrzyjmy się temu bliżej.

Prawa obywateli – co gwarantuje Konstytucja?

Artykuł 37 Konstytucji stanowi, że większość praw przysługuje każdemu, kto znajduje się pod władzą państwa, niezależnie od posiadanego paszportu. W wielu obszarach cudzoziemiec ma więc w Polsce takie same prawa jak polski obywatel. Istnieją jednak trzy dziedziny, w których nabycie obywatelstwa polskiego odgrywa kluczową rolę:

• korzystanie z czynnego i biernego prawa wyborczego oraz udział w referendach,
• możliwość zatrudnienia w służbie publicznej,
• nabywanie nieruchomości bez konieczności uzyskiwania specjalnych zezwoleń.

Obywatelstwo, prawa polityczne i służba publiczna

Prawo wyborcze to jedno z podstawowych praw obywatela – to właśnie ono umożliwia realny udział w kształtowaniu polityki państwa. Wyjątkiem są obywatele Unii Europejskiej, którzy – choć nie posiadają obywatelstwa polskiego – mogą brać udział w wyborach samorządowych i startować w nich jako kandydaci, ale – w przeciwieństwie do obywateli polskich – nie mogą brać udział w wyborach parlamentarnych i prezydenckich.

Obywatelstwo ma też znaczenie przy zajmowaniu stanowisk w służbie publicznej. Artykuł 62 Konstytucji zapewnia Polakom równy dostęp do takich stanowisk. Zgodnie z ustawą z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej wymóg posiadania obywatelstwa dotyczy większości etatów w administracji, lecz od tej zasady przewidziano odstępstwa. Na stanowiska, które nie wiążą się z wykonywaniem władzy publicznej ani ochroną interesów państwa, mogą być zatrudnieni także cudzoziemcy.

Zakup nieruchomości przez cudzoziemców

Najbardziej wyraźne różnice w posiadanych prawach między polskimi obywatelami a osobami bez polskiego paszportu dotyczą prawa do nabywania nieruchomości w Polsce. Zgodnie z ustawą dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców cudzoziemiec – a więc każda osoba fizyczna nieposiadająca obywatelstwa polskiego – co do zasady musi uzyskać zezwolenie ministra właściwego ds. wewnętrznych, aby kupić nieruchomość w Polsce. Sprzeciw wobec takiej transakcji może wnieść także Minister Obrony Narodowej, a w przypadku gruntów rolnych – minister właściwy ds. rozwoju wsi.

Od tej reguły przewidziano jednak istotne wyjątki. Zezwolenie nie jest wymagane przy zakupie wielu samodzielnych lokali mieszkalnych, a szerokie zwolnienia obejmują obywateli państw Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Szwajcarii oraz cudzoziemców mieszkających w Polsce na stałe od wielu lat.

Obowiązki obywateli – obrona ojczyzny i służba wojskowa

Konstytucja wymienia nie tylko prawa, ale i obowiązki nałożone na polskich obywateli. W art. 82 mówi ona o lojalności wobec państwa i trosce o dobro wspólne, a w art. 85 – o obowiązku obrony Ojczyzny.

Szczegółowe regulacje w tym zakresie zawiera ustawa z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny. Wynika z niej, że podstawową formą realizacji tego obowiązku jest służba wojskowa. Zasadniczo obejmuje ona wszystkich obywateli od 18. roku życia do końca roku kalendarzowego, w którym ukończyli 60 lat, a w przypadku podoficerów i oficerów – 63 lat.

W praktyce jednak od 2009 r. powszechny pobór do wojska został zawieszony. Oznacza to, że choć konstytucyjny obowiązek obrony wciąż istnieje, nie wiąże się obecnie z obowiązkiem odbycia zasadniczej służby wojskowej w czasie pokoju.

Podatki – obywatelstwo a rezydencja podatkowa

Art. 84 Konstytucji nakłada również obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków. W tym przypadku kluczowa jest jednak nie narodowość, lecz miejsce zamieszkania.

Zgodnie z ustawą o podatku dochodowym od osób fizycznych polskim rezydentem podatkowym jest osoba, która:

• posiada w Polsce centrum interesów osobistych lub gospodarczych (tzw. ośrodek interesów życiowych) lub
• przebywa w Polsce ponad 183 dni w roku podatkowym.

To właśnie rezydencja podatkowa, a nie sam fakt posiadania polskiego paszportu, decyduje o tym, czy dana osoba płaci w Polsce podatek dochodowy od całości swoich dochodów, niezależnie od tego, gdzie zostały one uzyskane, czy też tylko od dochodów osiągniętych na terytorium Polski.

Podwójne obywatelstwo – praktyczne konsekwencje

Współcześnie podwójne obywatelstwo staje się coraz częstszym zjawiskiem. Jeżeli chodzi o kwestie podatkowe, obywatelstwo nie odgrywa znaczącej roli w ustalaniu rezydencji podatkowej danej osoby – choć nie jest też aspektem całkowicie pomijalnym.

Inaczej sprawa wygląda w przypadku obowiązku służby wojskowej. Zgodnie z ustawą o obronie Ojczyzny obywatel polski, który posiada również inne obywatelstwo, nie podlega obowiązkowi służby wojskowej, jeśli na stałe mieszka poza granicami Polski. Jednak jeśli taka osoba zdecyduje się na stałe zamieszkać w kraju, może zostać objęta obowiązkiem obrony ojczyzny na takich samych zasadach jak każdy inny obywatel.