Po zaledwie czterech miesiącach obowiązywania ustawodawca uchylił te przepisy ustawy z 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U. z 2024 r. poz. 423), które – wprowadzone w związku z recepcją fundacji rodzinnej do polskiego prawa – ułatwiały obrót nieruchomościami rolnymi. Nowelizacja ta wzbudziła w środowisku biznesowym obawy o los fundacji rodzinnych.

Fundacje rodzinne, nieruchomości rolne i niestabilne prawo

Długo wyczekiwana przez środowisko właścicieli firm rodzinnych ustawa o fundacjach rodzinnych (Dz.U. z 2023 r. poz. 326) weszła w życie 22 maja 2023 r. W ramach całościowej regulacji wprowadzanej do polskiego porządku normatywnego instytucji fundacji rodzinnej ustanowiła ona wyjątki od restrykcyjnego reżimu, jakiemu poddana jest w Polsce sprzedaż nieruchomości rolnej. Rozwiązania te pozwalały na łatwiejszy obrót nieruchomościami rolnymi przez fundację rodzinną. Użycie czasu przeszłego jest tu w pełni usprawiedliwione – po zaledwie czterech miesiącach (!) obowiązywania te korzystne dla fundacji rodzinnych rozwiązania zostały jednak uchylone ustawą z dnia 13 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1393). Nowelizacja ta usunęła wspomniane wyjątki, upodabniając pozycję fundacji rodzinnych do stanowiska innych uczestników obrotu gospodarczego.

Nieruchomość rolna w fundacji rodzinnej – stan sprzed nowelizacji ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego

Spróbujmy zatem przedstawić pokrótce – choć systematycznie – regulację obrotu nieruchomościami rolnymi w ustawie o fundacji rodzinnej.

Przede wszystkim, co warto zaznaczyć, produkcja przetworzonych w sposób inny niż przemysłowy produktów roślinnych i zwierzęcych (z wyłączeniem produktów uzyskanych z działów specjalnych produkcji rolnej i produktów akcyzowych) oraz gospodarka leśna zostały przez ustawodawcę zaliczone do zakresu dopuszczalnej działalności gospodarczej fundacji rodzinnej – o ile są wykonywane w związku z prowadzonym przez samą fundację gospodarstwem rolnym (art. 5 ust. 1 pkt 7–8 w zw. z ust. 2). Oznacza to, że zasadniczo prowadzenie gospodarstwa rolnego przez fundację rodzinną nie będzie skutkowało ryzykiem sankcyjnego opodatkowania CIT (25%).

Wprowadzając fundację rodzinną do systemu prawa polskiego, ustawodawca zdecydował się – w art. 136 ustawy o fundacjach rodzinnych – na zmianę niektórych przepisów ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego (art. 2a, 2b i 4). I tak wobec nabycia nieruchomości rolnej przez fundację rodzinną od fundatora oraz zbycia przez nią takiej nieruchomości beneficjentowi fundacji rodzinnej, będącemu osobą bliską fundatora wspomniana nowelizacja zniosła wymóg, aby nabywca nieruchomości rolnej był rolnikiem indywidualnym. Co więcej, z beneficjenta fundacji rodzinnej, będącego osobą bliską fundatora tej fundacji rodzinnej – jeżeli zbywcą jest fundacja rodzinna – zdejmowano obowiązek prowadzenia gospodarstwa rolnego przez 5 lat od daty nabycia takiej nieruchomości. W stanie prawnym sprzed 5 października 2023 r. wyłączano także przysługujące KOWR, czyli Krajowemu Ośrodkowi Wsparcia Rolnictwa (na mocy art. 4 ust. 1 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego) prawa do złożenia oświadczenia o nabyciu nieruchomości rolnej, która stałaby się przedmiotem przewłaszczenia na podstawie wskazanych w tej ustawie czynności prawnych lub zdarzeń (w praktyce oznaczało to zwolnienie fundacji rodzinnych z obowiązku zgłoszenia czynności prawnej do KOWR). Regulacje te tworzyły środowisko prawne korzystne dla fundacji rodzinnych zamierzających włączyć do swojego mienia nieruchomości rolne (o mieniu fundacji rodzinnej piszemy tutaj: https://lexplorers.pl/majatek-a-mienie-w-fundacji-rodzinnej/).

Obrót nieruchomościami rolnymi przez fundacje rodzinne po zmianach – koniec przywilejów

5 października 2023 r. ten korzystny stan prawny, po kilku miesiącach obowiązywania, przeszedł jednak do historii (przepisy ustanawiające omówione wyłączenia zostały uchylone). Pod rządem zaś znowelizowanej ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego:

• beneficjenci fundacji rodzinnej muszą uzyskać status rolnika indywidualnego (sama fundacja rodzinna, nie będąc osobą fizyczną, statusu takiego uzyskać nie może);
• zbycie nieruchomości rolnej przez okres pięciu lat od momentu jej nabycia, nawet w odniesieniu do beneficjentów fundacji rodzinnej, jest zakazane;
• rozporządzenie nieruchomością rolną wymaga zawiadomienia KOWR – Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa.

Nietrudno zatem zauważyć, że fundacja rodzinna traci wskutek tych zmian pozycję do pewnego stopnia uprzywilejowaną. Nałożenie na fundację lub jej beneficjentów wyliczonych tu wymagań często eliminuje (zwłaszcza wobec obowiązku uzyskania statusu rolnika indywidualnego, związanego z posiadaniem kwalifikacji rolniczych i domicylem) fundację rodzinną z obrotu nieruchomościami rolnymi. Wobec faktu, że prowadzenie gospodarstwa rolnego, o czym była mowa, stanowi dopuszczalną działalność gospodarczą fundacji rodzinnej, ograniczenie jej pozycji w obrocie nieruchomościami rolnymi zmniejsza atrakcyjność fundacji jako narzędzia sukcesji rodzinnego biznesu.

Czarne chmury nad fundacjami rodzinnymi?

W środowisku firm rodzinnych wspomniana nowelizacja – wydawałoby się marginalna, bo dotycząca tylko pewnej kategorii nieruchomości – wywołała intensywne emocje. Po pierwsze, zaskoczeniem był krótki czas obowiązywania przepisów wprowadzonych przez samą ustawę o fundacjach rodzinnych. Po drugie, sam fakt tak szybkiego uchylenia przepisów o obrocie nieruchomościami rolnymi przez fundacje rodzinne wzbudziła obawy o los samej instytucji w Polsce. Część opinii publicznej jest skłonna traktować te zmiany jako wstęp do radykalnej redukcji możliwości tworzenia fundacji rodzinnych w Polsce. Rządowe uzasadnienie dla zmian w tym zakresie wskazywało bowiem, że ich celem miało być zapobieżenie koncentracji areałów, podczas gdy istotą fundacji rodzinnej pozostaje właśnie koncentracja majątku w perspektywie międzypokoleniowej kontynuacji gospodarczej aktywności.

Choć naszym zdaniem tak daleko idące wnioski wydają się nieuprawnione, nie ulega jednak wątpliwości, że popularność fundacji rodzinnych może skłonić organy administracji publicznej (zwłaszcza podatkowe) do przyjmowania zawężającej wykładni tych przepisów, które czynią fundacje rodzinne szczególnie korzystnymi dla fundatorów i beneficjentów, a nawet do prób zmiany – względnie nowego przecież – stanu prawnego.

Możliwy powrót?

Pomimo iż w tym momencie nie ma żadnego oficjalnego projektu sugerującego, jakoby zmienione przepisy miały wrócić do swojego pierwotnego, znacznie bardziej korzystnego dla fundatorów i beneficjentów kształtu, to jednak jak zapowiedziało Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, zmiana przepisów w tym zakresie ma być przedmiotem analiz przy okazji prac nad ustawą o kształtowaniu ustroju rolnego lub o fundacji rodzinnej. Taka zapowiedź ministerstwa powoduje, że możemy z nadzieją obserwować nadchodzące zmiany.

Prawnicy GWW będą przyglądali się ewolucji stanu prawnego i praktyki obrotu – zachęcamy więc do regularnej lektury naszego bloga lexplorers.pl.