W jednym z poprzednich wpisów omówiliśmy (tutaj) zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym obywateli polskich podejmujących pracę zarobkową w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Norwegia, Islandia, Liechtenstein) i Szwajcarii. Tym razem chcielibyśmy przedstawić zasady oskładkowania pracy w krajach spoza tych jurysdykcji.

Umowy o zabezpieczeniu społecznym: ZUS za granicą

Podleganie ubezpieczeniom społecznym w związku z pracą na terytorium UE, EOG i Szwajcarii reguluje prawo unijne (rozporządzenie 883/2024). W pozostałym zakresie zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym mogą określać umowy bilateralne zawierane między Rzecząpospolitą Polską i państwami spoza UE (EOG). Obecnie (grudzień 2024 r.) Polskę wiążą umowy z następującymi państwami:

• Australia,
• Białoruś,
• Izrael,
• Kanada (odrębna umowa została zawarta z prowincją Quebec),
• Korea Południowa,
• Libia,
• Macedonia,
• Mołdawia,
• Mongolia,
• Turcja,
• Ukraina,

Przykładowo: zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym w relacjach polsko-amerykańskich regulują postanowienia umowy o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki, podpisanej w Warszawie dnia 2 kwietnia 2008 r. (Dz.U. z 2009 r. Nr 46., poz. 374), która weszła w życie 1 marca 2009 r. Co ciekawe, w stosunkach z krajami byłej Jugosławii (z wyjątkiem Słowenii i Chorwacji, należących do UE, oraz Macedonii, z którą Polska zawarła odrębną umowę) stosuje się umowę z Jugosławią z roku 1958.

Postanowienia poszczególnych umów uzupełniają tzw. porozumienia administracyjne, które określają ramy instytucjonalne i administracyjne stosowania umów o zabezpieczeniu społecznym. Są to przepisy określające m.in. zadania „instytucji łącznikowych” (ZUS i jego odpowiedniki w innych państwach, wskazane w poszczególnych umowach) czy regulacje dotyczące wydawania zaświadczeń w zakresie zabezpieczenia społecznego.

Praca za granicą i ubezpieczenia społeczne: ustalenie prawa właściwego

Lektura umów o zabezpieczeniu społecznym wskazuje, że są one oparte na podobnych założeniach i skonstruowane według zbliżonego modelu. Przede wszystkim zwraca uwagę jednolitość generalnej zasady oskładkowania: w zakresie składek na ubezpieczenie społeczne pracownik podlega ustawodawstwu tego państwa (strony konwencji), na którego terytorium pracuje (tzw. zasada miejsca wykonywania pracy).

Oddelegowanie za granicę i składki ZUS

Zasady tej nie narusza delegowanie pracownika zatrudnionego u polskiego pracodawcy do pracy za granicę. Pracownik taki podlega wyłącznie przepisom prawa polskiego, tak jakby był zatrudniony na terytorium Rzeczypospolitej, o ile przewidywany okres zatrudnienia na terytorium drugiego państwa-strony nie przekroczy czasu określonego w danej umowie o zabezpieczeniu społecznym (przykładowo: w stosunkach polsko-amerykańskich okres ten wynosi 5 lat, w polsko-mołdawskich – 24 miesiące).

Praca na własnych rachunek za granica – ZUS dla przedsiębiorców

Od wspomnianej zasady miejsca wykonywania pracy obowiązują wyjątki. Próbując zsyntetyzować postanowienia poszczególnych umów międzynarodowych, można stwierdzić, że dotyczą one trzech grup:

• osób „pracujących na własny rachunek” (w pewnym uproszczeniu możemy je utożsamić z osobami prowadzącymi działalność gospodarczą),
• personelu placówek dyplomatycznych i konsularnych,
• osób zatrudnionych w administracji publicznej (służbie państwowej) państwa-strony takiej umowy.

O ile w przypadku personelu placówek dyplomatycznych i konsularnych sens wyłączenia pozostaje jasny (wynika on z przepisów regulujących odpowiednie stosunki międzynarodowe), o tyle pewnego komentarza wymaga sytuacja osób „pracujących na własny rachunek”. W odniesieniu do tej kategorii osób o podleganiu ubezpieczeniom społecznym rozstrzyga miejsce zamieszkania osoby fizycznej (umowa polsko-amerykańska, polsko-koreańska) lub miejsca prowadzenia działalności (np. umowa polsko-mołdawska).

W obrocie prawnym możliwa jest jednak sytuacja bardziej skomplikowana – jeden porządek normatywny traktuje daną formę zatrudnienie jak stosunek pracy, drugi zaś – jak pracę na własny rachunek. Przepisy kolizyjne w tym zakresie zawierają umowy o zabezpieczeniu społecznym. Przykładowo art. 6 ust. 5 umowy polsko-amerykańskiej stanowi, że „jeżeli ta sama działalność jest uznawana za pracę na własny rachunek zgodnie z przepisami prawa jednej Strony, a za zatrudnienie zgodnie z przepisami prawa drugiej Strony, do działalności tej mają zastosowanie przepisy prawa tylko pierwszej Strony, jeśli osoba ją wykonująca ma miejsce zamieszkania na terytorium tej Strony, a w pozostałych przypadkach stosuje się przepisy prawa drugiej Strony”.

Niezbędne formalności: wniosek UM-USA 1, UM-UA 1, UM-TR 1

Osoby, które starają się o zaświadczenie o ubezpieczeniu na podstawie wiążących Polskę umów międzynarodowych o zabezpieczeniu społecznym, w związku z tym, że świadczą pracę (nie tylko w stosunku pracy, ale także na podstawie umów cywilnoprawnych) lub działają w danym państwie „na własny rachunek”, muszą wypełnić wniosek na urzędowym formularzu. Wzory tych formularzy można pobrać z oficjalnej witryny Zakłady Ubezpieczeń Społecznych.

Oprócz podstawowych danych identyfikacyjnych i adresowych wnioskodawcy w formularzu wymaga się przekazania informacji o podstawie prawnej i charakterze świadczonej pracy (delegacja, zatrudnienie na terytorium państw-strony, praca w lotniczej firmie transportowej, praca na własny rachunek) oraz wskazania nazwy przedsiębiorstwa za granicą, na którego rzecz wnioskodawca będzie pracować.

Model jest jeden, ale nie wolno zapomnieć o różnicach

Próbowaliśmy przedstawić ogólny obraz przepisów regulujących podleganie przez polskich pracowników, zatrudnionych poza Unią Europejską, polskim lub zagranicznym reżimom ubezpieczenia społecznego. Choć, jak wspomnieliśmy, są one oparte na jednolitym modelu, konkretne umowy o zabezpieczeniu społecznym wprowadzają, zwłaszcza w przypadku delegacji za granicę, różne rozwiązania szczegółowe.

Z tego względu ważna jest rola doświadczonego doradcy. O zakresie wsparcia kancelarii GWW mogą Państwo przeczytać na naszej stronie głównej: gww.pl/.