Od lipca 2025 r. trwają intensywne konsultacje trójstronne nad projektem nowego unijnego kodeksu celnego (UKC), które stanowią kluczowy etap w najbardziej ambitnej reformie systemu celnego Unii Europejskiej od dziesięcioleci. Negocjacje prowadzone są między Parlamentem Europejskim, Komisją Europejską oraz Radą Europy, a polska prezydencja odgrywa istotną rolę w koordynacji prac legislacyjnych.

Geneza reformy i priorytet Polskiej Prezydencji

Prace nad modernizacją przepisów celnych rozpoczęły się oficjalnie w 2023 r., kiedy Komisja Europejska przedstawiła pierwszy projekt reformy UKC. Inicjatywa ta stanowi odpowiedź na dynamicznie zmieniające się warunki handlu międzynarodowego, rozwój technologii cyfrowych oraz rosnące wyzwania związane z bezpieczeństwem łańcucha dostaw.

W czasie polskiej prezydencji reforma systemu celnego została uznana za jeden z priorytetowych obszarów działania. Administracja polska koordynuje konsultacje społeczne, umożliwiając przedsiębiorcom, agencjom celnym oraz reprezentantom branży logistycznej zgłaszanie postulatów i uwag do projektu pierwszej nowelizacji kodeksu. Ta otwartość na dialog z sektorem prywatnym stanowi istotną zmianę w procesie legislacyjnym.

Kluczowe daty

• 2023 – publikacja pierwszego projektu przez KE
• Lipiec 2025 – rozpoczęcie trójstronnych rozmów
• 2026 – wprowadzenie opłaty manipulacyjnej e-commerce
• 2028 – pełne wdrożenie systemu e-commerce.

Wprowadzenie mechanizmów konsultacyjnych podczas polskiej prezydencji ma fundamentalne znaczenie dla praktycznego wymiaru reformy. Uwzględnienie głosów praktyków – przedsiębiorców, operatorów logistycznych i przedstawicieli celnych – pozwala na weryfikację założeń legislacyjnych w kontekście rzeczywistych warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Proces ten ma na celu minimalizację ryzyka wprowadzenia rozwiązań, które w teorii mogą wydawać się optymalne, lecz w praktyce biznesowej okażą się trudne do implementacji lub generujące nadmierne koszty compliance.

Architektura nowego systemu: Data Hub i centralizacja danych celnych

Fundamentalną zmianą wprowadzaną przez nowy unijny kodeks celny jest koncepcja Data Hub – centralnego systemu danych celnych, który ma zastąpić obecną infrastrukturę składającą się ze 112 niezależnych systemów funkcjonujących w poszczególnych państwach członkowskich. Ta radykalna centralizacja architektury informatycznej stanowi odpowiedź na wieloletnie problemy związane z fragmentacją danych, brakiem interoperacyjności oraz ograniczeniami w zakresie efektywnej wymiany informacji między administracjami celnymi.

Data Hub ma zintegrować systemy i zastąpić 112 systemów krajowych jedną zunifikowaną platformą, która ma wyeliminować bariery techniczne i proceduralne w przepływie informacji. Kluczowe będą: przepływ danych i umożliwienie płynnej wymiany danych między podmiotami w łańcuchu dostaw oraz organami celnymi w czasie rzeczywistym, a także nacisk na łańcuch dostaw i kompleksową widoczność całego procesu importu i eksportu dla wszystkich uprawnionych uczestników

W ramach nowej architektury wprowadzono złożoną koncepcję importera, która redystrybuuje odpowiedzialność w łańcuchu dostaw. Zgodnie z nowymi przepisami podmioty włączone do łańcucha dostaw będą mogły uzyskać status uznanego importera – osoby posiadającej mandat do wprowadzenia towarów do systemu celnego i reprezentowania pozostałych uczestników w kontaktach z organami celnymi. Rozwiązanie to ma na celu uproszczenie procedur dla podmiotów o wysokim poziomie compliance.

Istotną nowością jest utworzenie Unijnego Urzędu do spraw Celnych – organu, który będzie odpowiedzialny za harmonizację odpraw celnych w całej Unii Europejskiej. Urząd ten będzie prowadził centralną analizę ryzyka z wykorzystaniem algorytmów sztucznej inteligencji (AI), co ma zapewnić jednolite standardy kontroli oraz efektywniejsze wykrywanie nieprawidłowości. W ramach łańcucha dostaw zachowane zostaną dotychczasowe definicje przewoźnika, posiadacza towarów oraz podmiotu korzystającego z procedury tranzytu, zapewniając ciągłość prawną w odniesieniu do już funkcjonujących konstrukcji.

Zgodnie z art. 59 i art. 62 projektu nowego UKC system Data Hub umożliwi wcześniejsze przesyłanie danych przed fizycznym przybyciem towarów, możliwość dokonywania korekt w danych oraz poddanie informacji ciągłej analizie ryzyka aż do momentu ostatecznego zwolnienia towarów. To rozwiązanie ma przyspieszyć proces odprawy celnej przy jednoczesnym zwiększeniu skuteczności kontroli.

Przedstawiciel celny, status AEO i nowe instrumenty compliance

Redefiniowanie roli przedstawiciela celnego

Projekt nowego unijnego kodeksu celnego wprowadza istotne modyfikacje w zakresie odpowiedzialności przedstawiciela celnego. Zgodnie z art. 27 w związku z art. 20 nowego UKC przedstawiciel celny zostaje zdefiniowany jako osoba odpowiedzialna za realizację szeregu obowiązków, w tym obowiązków niefiskalnych związanych z przepływem towarów.

Rozszerzenie katalogu odpowiedzialności przedstawicieli celnych ma na celu zapewnienie większej pewności prawnej w łańcuchu dostaw oraz przejrzystości w relacjach między uczestnikami obrotu a organami celnymi. Nowe regulacje precyzyjnie określają zakres mandatu przedstawiciela oraz granice jego odpowiedzialności kontraktowej i regulacyjnej.

Status AEO i program Trust & Check

Nowy kodeks celny zachowuje status upoważnionego przedsiębiorcy (AEO – Authorised Economic Operator), jednocześnie wprowadzając alternatywny program Trust & Check. Przedsiębiorcy będą mieli możliwość wyboru jednego z dwóch wariantów, przy czym nie będzie można kumulować obu statusów równocześnie.

Program Trust & Check oferuje zaawansowane uprawnienia w zakresie samozwolnienia towarów i samokontroli, stanowiąc ewolucję dotychczasowych uprawnień AEO. Podmioty korzystające z tego programu uzyskują zwolnienie z procedury tranzytu, zwolnienie z obowiązku składania zabezpieczenia oraz skorzystają z niższego poziomu potencjalnego długu celnego.

W skrócie:

• Samozwolnienie towarów

Możliwość dokonania zwolnienia towarów bez bezpośredniego zaangażowania organu celnego w standardowym procesie odprawy

• Samokontrola compliance

Obowiązek wewnętrznej weryfikacji zgodności operacji z przepisami celnymi i podatkowymi przez przedsiębiorcę

• Odprawa scentralizowana

Możliwość dokonywania formalności celnych w państwie członkowskim siedziby, niezależnie od miejsca fizycznego wprowadzenia towarów

• Zwolnienia proceduralne

Eliminacja konieczności stosowania procedury tranzytu oraz składania zabezpieczenia dla operacji na terytorium UE

Kluczowym elementem programu Trust & Check jest koncepcja odprawy scentralizowanej w rozumieniu unijnym, co oznacza możliwość dokonywania wszystkich formalności celnych w państwie członkowskim, w którym przedsiębiorca posiada siedzibę. Zgodnie z nową regulacją miejsce powstania długu celnego określane jest według siedziby podmiotu, co znacząco upraszcza rozliczenia podatkowe i eliminuje konieczność prowadzenia wielokrotnych rejestracji w różnych jurysdykcjach.

Wprowadzenie alternatywności między statusem AEO a programem Trust & Check stanowi odpowiedź na zróżnicowane potrzeby podmiotów gospodarczych. Podczas gdy status AEO koncentruje się przede wszystkim na certyfikacji bezpieczeństwa i niezawodności operatora, Trust & Check kładzie nacisk na automatyzację procesów oraz zwiększenie samodzielności przedsiębiorcy w zakresie compliance celnego. Decyzja o wyborze konkretnego rozwiązania będzie uzależniona od modelu biznesowego przedsiębiorcy, charakteru prowadzonej działalności oraz możliwości technologicznych i organizacyjnych.

Harmonogram wdrożenia i okresy przejściowe: droga do pełnej cyfryzacji

Projekt nowego unijnego kodeksu celnego nie jest dokumentem docelowym – prace organów unijnych nadal trwają, a ostateczny kształt regulacji zostanie określony po zakończeniu negocjacji między instytucjami unijnymi. Niemniej jednak projekt przewiduje szczegółowy harmonogram wdrożenia, obejmujący wieloletnie okresy przejściowe mające na celu umożliwienie administracjom celnym oraz przedsiębiorcom płynnej adaptacji do nowej architektury.

2026 – wprowadzenie opłaty manipulacyjnej dla sektora e-commerce jako pierwszego etapu reformy

2028 – pełne wdrożenie systemu e-commerce i przejście operatorów na platformę Data Hub

2032 – możliwość przejścia na Trust & Check dla operatorów e-commerce, równoległe utrzymanie zgłoszeń celnych

2038 – koniec okresu przejściowego – pełna funkcjonalność Data Hub i całkowita cyfryzacja.

Projekt nowego UKC przewiduje funkcjonowanie dwóch równoległych porządków prawnych w okresie przejściowym. Pierwszy porządek obejmuje tradycyjne zgłoszenia celne, które będą mogły być stosowane przez przedsiębiorców przez określony czas. Drugi porządek dotyczy docelowego systemu Data Hub. Istotne jest, że decyzja przedsiębiorcy o przejściu na system Data Hub będzie miała charakter ostateczny – po dokonaniu migracji nie będzie możliwości powrotu do zgłoszeń celnych w dotychczasowej formie.

Kluczową rolę w procesie wdrożenia odgrywa klauzula bezpieczeństwa zawarta w przepisach końcowych projektu. Zgodnie z jej treścią Komisja Europejska została zobowiązana do przygotowania w terminie 18 miesięcy kompleksowych przepisów delegowanych i wykonawczych do nowego UKC oraz pełnych specyfikacji technicznych systemu Data Hub. Zarówno administracje celne, jak i przedsiębiorcy zostaną powiadomieni z osiemnastomiesięcznym wyprzedzeniem o szczegółowej konstrukcji systemu oraz wymaganiach prawnych.

Rok 2032 został określony jako kluczowy moment, w którym administracja celna powinna osiągnąć pełną funkcjonalność technologiczną oraz przedstawić szczegółowy sposób przechodzenia z obecnej architektury na nową infrastrukturę wdrażaną w kolejnych etapach. Wszystkie rozwiązania operacyjne i techniczne zostaną zamodelowane w programie prac – dokumencie przewidzianym przez kodeks celny, który będzie zawierał szczegółowe procedury migracji z jednej architektury systemowej na drugą.

Długoterminowe składowanie

Projekt nowego UKC wprowadza również regulacje dotyczące długotrwałego czasowego składowania oraz precyzuje miejsce przedstawienia towarów. Istotnym jest rozdzielenie koncepcji wywozu od powrotnego wywozu, co ma znaczenie dla prawidłowego określenia reżimu celnego oraz powstania długu celnego.

Należy podkreślić, że pełne wdrożenie reformy wymaga nie tylko zmian legislacyjnych, lecz przede wszystkim opracowania szczegółowych rozporządzeń delegowanych i wykonawczych, które określą praktyczne aspekty funkcjonowania nowego systemu. Przedsiębiorcy oraz ich doradcy prawni i podatkowi będą musieli uważnie śledzić proces legislacyjny, aby odpowiednio przygotować swoje organizacje do nadchodzących zmian. Reforma systemu celnego UE stanowi nie tylko wyzwanie technologiczne i organizacyjne, lecz także szansę na zwiększenie konkurencyjności europejskich przedsiębiorstw przez uproszczenie procedur oraz redukcję kosztów compliance w handlu międzynarodowym.