Zmiany w odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za przestępstwa przeciwko środowisku

Postępujące negatywne oddziaływanie człowieka na środowisko naturalne jest faktem i zarazem przedmiotem ożywionej dyskusji na arenie międzynarodowej. Stanowczo podkreśla się znaczenie działań, które nie zmierzają wyłącznie do usuwania skutków tego oddziaływania, ale zapobiegają ich zaistnieniu w pierwszej kolejności. W ostatnich latach zaobserwowano w Polsce wzrost liczby przestępstw oraz wykroczeń przeciwko środowisku – polski ustawodawca na gruncie tego stanu rzeczy wyszedł z założenia, że obecne sankcje karne są niewystarczające i wymagają radykalnego zaostrzenia.

Ustawa z 22 lipca 2022 r. o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej (Dz.U. poz. 1726) weszła w życie 1 września 2022 r.

Dlaczego te zmiany są istotne?

Do tej pory odpowiedzialność podmiotu zbiorowego (np. spółki osobowej, kapitałowej, fundacji czy spółdzielni) miała charakter wtórny – organy ścigania w pierwszej kolejności były zmuszone wykazać, że konkretna osoba fizyczna, np. pracownik czy członek zarządu spółki, dopuściła się danego czynu, i dopiero wówczas – gdy to, że czyn zabroniony popełniła osoba fizyczna, za której działania podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność, zostało potwierdzone prawomocnym orzeczeniem (tzw. prejudykatem), tj.:

• wyrokiem skazującym (w tym na skutek dobrowolnego poddania się karze za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe),
• wyrokiem warunkowo umarzającym postępowanie karne albo postępowanie karne skarbowe,
• orzeczeniem o udzieleniu osobie powiązanej z podmiotem zbiorowym zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności za przestępstwo skarbowe,
• orzeczeniem sądu o umorzeniu postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy (np. wówczas, gdy ustawa wskazuje, że sprawca nie podlega karze),

mogły domagać się pociągnięcia do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Oznacza to, że zwykle był to długotrwały i mało efektywny proces.

Ustawodawca doszedł do wniosku, że taki stan rzeczy w przypadku przestępstw przeciwko środowisku nie może się ostać, i usunął w stosunku do tej kategorii przestępstw wymóg uzyskania prejudykatu – w konsekwencji należy przyjąć, że obecnie postępowanie przeciwko podmiotom zbiorowym będzie mogło toczyć się równolegle z postępowaniem karnym przeciwko osobie fizycznej, a nadto podmiot zbiorowy będzie mógł ponieść odpowiedzialność za przestępstwo środowiskowe nawet wówczas, gdy przypisanie popełnienia tego przestępstwa konkretnej osobie fizycznej nie będzie możliwe.

Przestępstwa przeciwko środowisku

…to w przeważającej mierze przestępstwa wymienione w XXII rozdziale Kodeksu karnego, np. zanieczyszczanie wody, powietrza lub ziemi substancjami lub promieniowaniem jonizującym w takiej ilości lub postaci, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, czy przywożenie z zagranicy wbrew przepisom substancji zagrażających środowisku. Należy jednak mieć również na uwadze inne pomniejsze regulacje, np. art. 31–34 Ustawy z 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach.

Co grozi podmiotom pociągniętym do odpowiedzialności?

Na gruncie znowelizowanych przepisów wobec podmiotu, któremu zostanie przypisana odpowiedzialność za dopuszczenie się przestępstwa przeciwko środowisku, sąd orzeka karę pieniężną w wysokości od 10 000 PLN do 5 000 000 PLN. Co istotne, w tym wypadku nie będzie miało zastosowania zastrzeżenie, że orzeczona kara nie może przekroczyć 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony.

Należy zaznaczyć, iż nie tylko powyższe zmiany, ale i troska o dążenie do tworzenia biznesu w oparciu o zasady zrównoważonego rozwoju powinny skłonić do rzetelnego przeanalizowania obecnego modelu prowadzenia działalności gospodarczej i wdrożenia efektywnego mechanizmu wewnętrznego, który gwarantuje zapobieganie wszelkim nieprawidłowościom na tej płaszczyźnie.