Wstrząsy geopolitycznej tektoniki, jakie obserwujemy w ostatnich latach, sprawiły, że zainteresowanie problematyką powinności wojskowych obywateli wyszło poza wąski krąg urzędników administracji wojskowej. W prezentowanym artykule omawiamy zakres podmiotowy obowiązku służby wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny – ze szczególnym naciskiem na budzący społeczne emocje zakres wyłączeń z tego obowiązku.

Mobilizacja, czas wojny, służba wojskowa – patriotyczne powinności we mgle dezinformacji

Jednym z aksjologicznych fundamentów ustroju demokratycznego jest obowiązek troski o dobro wspólne. W wymiarze praktycznym wyraża się w konieczności obrony interesów wspólnoty politycznej. Ponieważ ową wspólnotę – ujmując rzecz filozoficznie – konstytuuje opozycja przyjaciel–wróg, sprzeczność interesów poszczególnych wspólnot pozostaje czymś naturalnym, prowadząc nierzadko do konfliktu zbrojnego. W takim wypadku wspomniany obowiązek przybiera postać bezpośredniego udziału obywateli w walce z wrogiem. Choć formy i zakres zaangażowania obywateli w aktywność militarną państwa zmieniały się wraz z ewolucją jego ustroju, sam obowiązek obrony ojczyzny był traktowany jako podstawowy element obywatelskiego statusu, w szczególności w systemach republikańskich.

Kwestie te dostrzegł także ustawodawca polski. Zwięzły katalog obowiązków obywatelskich, jakie znajdziemy w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., statuuje także obowiązek obrony Ojczyzny (art. 85 ust. 1: „Obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny”). Uregulowanie zakresu tego obowiązku pozostawiono jednak ustawodawcy zwykłemu (art. 85 ust. 2). W aktualnym stanie prawnym delegację konstytucyjną wypełnia ustawa z 11.03.2022 r. o obronie Ojczyzny (Dz.U. z 2024 r. poz. 248.)

Wstrząsy geopolitycznej rzeczywistości, jakie obserwujemy w ostatnich latach, sprawiły, że problematyka powinności wojskowych obywateli stała się ponownie przedmiotem debaty publicznej, a zainteresowanie regulującymi ich zakres przepisami wyszło poza wąski krąg urzędników administracji wojskowej. W polskim kontekście impulsem do takiej dyskusji było przyjęcie – niewolnej od usterek legislacyjnych i kontrowersyjnych rozwiązań – wspomnianej ustawy o obronie Ojczyzny. Ponieważ w sferze medialnej pojawia się wiele błędnych jej interpretacji (by nie powiedzieć – dezinformacji), warto przyjrzeć się przedmiotowym regulacjom, aby wiedzieć, jakie obowiązki związane z obroną Ojczyzny ciążą na nas, jako obywatelach Rzeczypospolitej Polskiej, w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny. Dla porządku naszych rozważań przypomnijmy, że przez „czas wojny” ustawodawca rozumie ‘czas działań wojennych prowadzonych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, których początek i koniec jest określany w trybie postanowienia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wydanego na wniosek Rady Ministrów’; „mobilizację” definiuje zaś jako ‘proces przygotowania państwa, w tym Sił Zbrojnych, do osiągnięcia gotowości do przeciwdziałania bezpośredniemu zewnętrznemu zagrożeniu bezpieczeństwa państwa, uruchamiany zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej’ (art. 2 pkt. 2 i 16 tejże ustawy).

Obowiązek obrony Ojczyzny – kto spełni go z bronią w ręku, a kto w zacisznym gabinecie?

Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy o obronie Ojczyzny podstawowym sposobem spełnienia obowiązku obrony Ojczyzny jest pełnienie służby wojskowej. Obywatele polscy podlegają obowiązkowi pełnienia służby wojskowej począwszy od dnia, kiedy kończą 18 lat życia, do końca roku kalendarzowego, w którym kończą 60 lat życia, obywatele zaś posiadający stopień podoficerski lub oficerski – 63 lat życia. Obowiązkowi temu – z mocy ustawy – nie podlegają jednak:

• osoby, które zostały uznane ze względu na stan zdrowia za trwale niezdolne do tej służby[1];
• osoby:
  • sprawujące opiekę nad dziećmi do lat 8;
  • sprawujące opiekę nad:
    • dziećmi od lat 8 do 18,
    • osobami obłożnie chorymi,
    • osobami, wobec których orzeczono trwałą niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym na podstawie ustawy z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2022 r. poz. 933 i 1155),
    • osobami, wobec których orzeczono całkowitą niezdolność do pracy oraz samodzielnej egzystencji na podstawie ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2022 r. poz. 504 i 1504),
    • osobami zaliczonymi do znacznego stopnia niepełnosprawności w rozumieniu ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2021 r. poz. 573 i 1981 oraz z 2022 r. poz. 558 i 1700)

– jeżeli osoby te wspólnie z nimi zamieszkują i opieki tej nie można powierzyć innym osobom.

Szczególny reżim ustawa o obronie Ojczyzny wprowadza dla okresu mobilizacji i czasu wojny, w których osoby uznane za zdolne do służby wojskowej mogą być w każdym czasie powołane do służby wojskowej (art. 535 ust. 1 ustawy o obronie Ojczyzny). Wbrew kategorycznemu brzemieniu powołanego przepisu  obowiązek służby wojskowej – w razie ogłoszenia mobilizacji lub w czasie wojny – nie objąłby jednak wszystkich obywateli. Wcale liczne grupy społeczne byłyby wyłączone z obowiązku jej pełnienia. Tak oto:

• Z urzędu wyłączone zostałyby osoby, które:
  • wykonują mandat posła albo senatora;
  • wykonują mandat radnego;
  • zajmują kierownicze stanowiska państwowe określone w art. 2 ustawy z 31.07.1981 r. o wynagrodzeniu osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe (Dz.U. z 2022 r. poz. 1215 i 1459) lub stanowiska organów administracji publicznej w rozumieniu ustawy z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego;
  • ze względu na posiadane kwalifikacje lub zajmowane stanowiska są niezbędne dla zapewnienia obrony lub bezpieczeństwa państwa (szczegółowy wykaz takich kwalifikacji lub stanowisk został podany w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów z 17 listopada 2022 r.).
• Wyłączenie na wniosek dotyczyłoby osób, których powołanie do służby wojskowej groziłoby zaprzestaniem lub poważnym zakłóceniem pracy urzędu państwowego lub samorządowego albo działalności gospodarczej przedsiębiorcy niezbędnej dla zapewnienia obrony lub bezpieczeństwa państwa.

Przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie, jak się wydaje, może wywoływać kontrowersje nie tyle na poziomie wykładni przepisów, ile stojącej za nimi aksjologii. Zakłada ono bowiem wyłączenie – do pewnego stopnia w ramach uznania administracyjnego – osób zajmujących stanowiska obsadzane z klucza politycznego, czyli szeroko pojętej klasy partyjno-urzędniczej. Choć cel ustawodawcy wydaje się zrozumiały (zapewnienie ciągłości władzy publicznej, realizacji zadań publicznych i funkcjonowania gospodarki w razie konfliktu zbrojnego), to zakres tych wyłączeń, określonych zresztą tylko w rozporządzeniu, prawdopodobnie stałby się źródłem niezadowolenia społecznego u progu wojny i tym samym, wbrew intencjom ustawodawcy, osłabiłby zdolności obronne Rzeczypospolitej.

Wyzwania współczesności

Jak wiadomo, ustawa o obronie Ojczyzny stanowi w znacznej kompilację przepisów rozproszonych w licznych aktach normatywnych. Nieunikniona była przy tym – mimo aspiracji modernizacyjnych – recepcja rozwiązań wynikających z epok historii wojskowości, w których znaczenie przypisywano liczebności piechoty (ostatni raz mobilizację przeprowadzono w Polsce w roku 1939). Współczesne, nierzadko rozproszone pole walki stawia przed ustawodawcą nowe wyzwania, także w odniesieniu do sposobu i ram prawnych przeprowadzenia mobilizacji. Wypracowanie takiego katalogu wyłączeń, który nie będzie miał cech arbitralnego uprzywilejowania, a zarazem zapewni ciągłość działania państwa w obszarach pozamilitarnych (aczkolwiek istotnych dla obronności), zajmuje wśród tych wyzwań szczególne miejsce.

Niniejszy artykuł stanowi pierwszą część z trzyczęściowego bloku artykułów dotyczących ustawy o obronie Ojczyzny, który ukaże się na blogu Lexplorers. Zachęcamy do lektury kolejnych części, z których druga ukaże się za tydzień, 17.04.2024 r.

[1] Żeby dowiedzieć się, jakie choroby uznaje się za kwalifikujące osobę jako niezdolną do służby, należy sięgnąć do nowo wydanego rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z 25.03.2024 r. w sprawie orzekania o zdolności do służby wojskowej i trybu postępowania wojskowych komisji lekarskich w tych sprawach (Dz.U. poz. 466).